Keç­miş SSRİ-də qırıcılar üçün ilk ter­mos­ta­bil re­ak­tiv ya­na­ca­ğı hazırlayan alim

Strateji Elmi Tədqiqatlar Mərkəzi “Görkəmli alimlər” rubrikası çərçivəsində xalqımızın yetişdirdiyi alimlərimizin həyatı, elmi və təşkilati fəaliyyətini ictimaiyyətə təqdim edir.

Mər­da­nov Mə­cid Əhəd oğ­lu

Mər­da­nov Mə­cid Əhəd oğ­lu 9 ap­rel 1913-cü il­də Qə­bə­lə ra­yo­nunun­ Vəndam kəndində ana­­dan ol­muş­dur. 1934- cü ildə o, Vəndam kənd orta məktəbinin dərs hissə müdiri, sonra isə həmin məktəbin direktoru olmuşdur. 1939-cu ildə Azər­bay­can Döv­lət Uni­ver­si­te­ti­ni (indiki Bakı Dövlət Universiteti) bi­tir­miş­dir.

O, 1953-cü il­də “Benzolun olefinlərlə alkillləşməsindən alınan po­li­al­kil-ben­zol­la­rın ka­ta­li­tik çev­ril­mə­si” möv­zu­sun­da na­mi­zəd­lik, 1962-ci il­də “Azər­bay­can neft­lə­rin­dən re­ak­tiv ya­na­caq­la­rın alın­ma­sı” möv­zu­sun­da dok­tor­luq dis­ser­ta­si­ya­la­rını mü­da­fiə et­miş, 1964-cü il­də pro­fes­sor el­mi adı­nı al­mış­dır. 1968-ci il­də AMEA-nın müx­­bir üz­­vü se­­çil­­miş­­dir.

M.Mər­­da­­nov 1939-cu il­­də hər­­bi xid­­­mə­­­tə ça­­ğı­­rıl­­mış və 1941-1945-ci il­lər­də Bö­yük Və­tən mü­­ha­­ri­­bə­­­si­­nin iş­­ti­­rak­­­çı­­sı ol­­muş, mi­­nom­­yot ta­ğım ko­­man­­di­­ri ki­­mi Şi­­mal, Qərb və Le­­nin­q­­rad cəb­­­hə­­lə­­rin­­də vu­­ruş­­muş, ağır ya­­ra­­lan­­mış və or­­du­­dan tər­­xis olun­­muş­­dur. Bö­yük Və­tən mü­ha­ri­bə­sin­də gös­tər­di­yi igid­li­yə gö­rə “Və­tən mü­ha­ri­bə­si­nin II də­rə­cə­li or­de­ni və Al­ma­ni­ya üzə­rin­də qə­lə­bə­yə gö­rə” me­da­lı ilə təl­tif olun­muş­dur.

O, 1946-1948-ci il­lər ər­zin­də Sa­ra­tov şə­hə­rin­də ya­şa­mış­dır. 1948-ci il­də Sa­ra­tov­dan Ba­kı­ya qa­yı­dan M.Mər­da­nov V.V.Kuy­bı­şev adı­na Azər­bay­can El­mi-Təd­qi­qat Neft Ema­lı İns­ti­tu­tu­na mü­hən­dis və­zi­fə­si­nə qə­bul olun­muş­dur. M.Mər­da­nov 1949-cu il­də “Xü­su­si ya­na­caq­lar və aş­qar­lar” la­bo­ra­to­ri­ya­sı­nın baş mü­hən­di­si, 1952-ci il­dən öm­rü­nün so­nu­na ki­mi hə­min la­bo­ra­to­ri­ya­nın rəh­bə­ri və­zi­fə­sin­də ça­lış­mış­dır. AMEA-nın Neft-Kim­­­ya Pro­­ses­­lə­­ri İns­­ti­­tu­­tun­­da el­­mi iş­­lər üz­­rə di­­rek­­tor mü­a­­vi­­ni ol­­muş­­­dur (1959-1982).

M.Mər­­da­­no­­vun əsas el­­mi is­­ti­­qa­­mə­­ti neft­­lə­­rin kim­­yə­­vi xas­­sə­­lə­­ri­­nin öy­­­rə­­nil­­­mə­­si, ye­­ni ef­­fekt­­li xü­­su­­si ya­­na­­caq­­la­­rın və on­­lar üçün aş­­qar­­la­­rın alın­­ma tex­­no­­lo­­­gi­­ya­­sı­­nın iş­­lə­­nib ha­­zır­­lan­­ma­­sı və is­­teh­­sa­­lı­nın ya­­ra­­dıl­­ma­­sı ol­­muş­­dur. Onun ya­­­na­­caq­­la­­rın ter­­­mi­ki sta­­bi­l­li­­yi­­nin, kor­­ro­­zi­­ya­­ya qar­­şı da­­vam­­lı­­lı­­ğı­­nın yax­­şı­­laş­­­dı­­rıl­­ma­­sı sa­­hə­­­sin­­də apar­­dı­­ğı təd­­qi­­qat­­lar nə­­ti­­cə­­sin­­də bir sı­­ra xü­­su­­si ya­­na­­caq, o cüm­­lə­­dən keç­­miş SSRİ-də Azər­­bay­­can nef­­tin­­dən ilk ye­­ni ter­­mos­­ta­­bil T-5, T-8B re­­ak­­­tiv ya­­na­­caq­­la­­rı­­nın is­­teh­­sal tex­­no­­lo­­gi­­ya­­sı ya­­ra­­dıl­­mış və sə­­na­­ye­­də tət­­biq edil­­miş­­dir.

1959-cu il­də onun rəh­bər­li­yi ilə apa­rıl­mış el­mi-təd­qi­qat iş­lə­ri­nin nə­ti­cə­sin­də səs­dən iti sü­rət­lə uçan re­ak­tiv təy­ya­rə­lər üçün keç­miş SSRİ-də ilk ter­mos­ta­bil T-5 mar­ka­lı re­ak­tiv ya­na­ca­ğın is­teh­sal tex­no­lo­gi­ya­sı sə­na­ye­də tət­biq olun­muş­dur.

Hitroalkanların metal kompleksləri əsasında yaradılan sistemlərdən yanacaqlara ən səmərəli antistatik aşqarlar kimi istifadə etmək ideyası dünyada ilk dəfə Məcid Mərdanov məktəbinin nümayəndələri tərəfindən söylənilib və təsdiq olunub. Bu məktəbin yaratdığı bir sıra yanacaq növləri, aşqarlar, korroziya ingibitorlara istehsalatda tətbiq edilir.

M.Mər­­da­­nov ye­­ni ya­­na­­caq­­lar sa­­hə­­sin­­də el­­mi təd­­qi­­qat­­lar apa­­rar­­kən kar­­bo­­­hid­­­ro­­gen­­lə­­rin al­­kil­­ləş­­mə­­si, de­­al­­kil­­ləş­­mə­­si, izo­­mer­­ləş­­mə­­si, tsik­l­­ləş­­­mə­­­si, de­­hid­­­ro­t­­sik­l­­ləş­­mə­­si, hid­­ro­­gen­­ləş­­mə­­si, nit­­rol­­laş­­ma­­sı və amin­­ləş­­mə­­si ki­­­mi re­­ak­­si­­ya­­­la­­rın ədə­­biy­­yat­­da mə­­lum ol­­ma­­yan xü­­su­­siy­­yət­­lə­­ri­­ni mü­­əy­­yən­­­ləş­­­dir­­miş­­dir.

M.Mər­da­nov əmək­daş­la­rı ilə bir­lik­də Azər­bay­can neft­lə­ri ilə di­gər re­gi­on­la­rın kü­kürd­lü neft­lə­ri­nin qa­rı­şı­ğın­dan is­ti­fa­də et­mək­lə re­ak­tiv ya­na­caq­la­rın ter­mi­ki sta­bil­li­yi­ni ar­tır­maq is­ti­qa­mə­tin­də bir sı­ra təd­qi­qat­lar apa­ra­raq, yük­sək ter­mo­ok­sid­ləş­mə­yə ma­lik T-1Q və RT mar­ka­lı re­ak­tiv ya­na­caq­la­rın tex­no­lo­gi­ya­sı­nı iş­lə­yib ha­zır­la­mış­dır.

M.Mər­da­nov ya­na­caq­lar sa­hə­sin­də ix­ti­sas­lı kadr­la­rın ha­zır­lan­ma­sı­na bö­yük diq­qət ye­ti­rir­di. Onun bi­la­va­si­tə rəh­bər­li­yi ilə 3 elm­lər dok­to­ru, 20 fəl­sə­fə dok­to­ru ye­tiş­di­ril­miş­dir. Onun apar­dı­ğı el­mi təd­qi­qat­la­rın nə­ti­cə­lə­ri 216-dan ar­tıq el­mi mə­qa­lə­də və 75-dən çox mü­əl­lif­lik şə­ha­dət­na­mə­sin­də öz ək­si­ni tap­mış­dır.

El­­min in­­ki­­şa­­fın­­da­­kı ro­­lu­­na və yük­­sə­kix­­ti­­sas­­lı el­­mi kadr­­la­­rın ha­­zır­­lan­­­ma­­sı sa­­hə­­sin­­də­­ki xid­­mət­­lə­­ri­­nə gö­­rə o, “Əmək­­dar elm xa­­di­­mi” fəxri adı­­na la­­yiq gö­­­rül­­müş, əmə­­yi yük­­sək qiy­­mət­­lən­­di­­ri­­lə­­rək “Şə­­rəf ni­­şa­­nı” or­­de­­ni, bir çox me­­dal­­lar­­la təl­­tif olun­­muş­­dur.

AMEA-nın müx­­bir üz­­vü Mə­­cid Mər­­da­­nov 1982-ci il­­də Ba­­kı­ şə­hə­rin­də və­­fat et­miş­dir.