Di­fe­ren­si­al ope­ra­tor­la­ra dair məsələni ilk dəfə həll edən alim

Strateji Elmi Tədqiqatlar Mərkəzi “Görkəmli alimlər” rubrikası çərçivəsində xalqımızın yetişdirdiyi alimlərimizin həyatı, elmi və təşkilati fəaliyyətini ictimaiyyətə təqdim edir.

Ca­va­dov Ma­is Hə­bib oğ­lu

Ca­va­dov Ma­is Hə­bib oğ­lu 22 mart 1929-cu il­də İs­ma­­yıl­lı ra­yo­nun­da ana­dan ol­­muş­­dur. 1952-ci il­də Azər­bay­can Döv­lət Uni­­ver­si­te­ti­ni (indiki Bakı Dövlət Universiteti) bi­tir­­miş­dir.

O, 1958-ci il­də “Qa­rı­şıq mə­sə­lə­lə­rin həl­li­nin ümu­mi­ləş­miş funk­si­ya­lar sin­fin­də araş­dı­rıl­ma­sı” möv­zu­sun­da na­mi­zəd­lik, 1966-cı il­də “Öz-özü­nə qoş­ma ol­ma­yan ope­ra­tor­la­rın nə­zə­riy­yə­si­nin bir sı­ra mə­sə­lə­lə­ri və on­la­rın ri­ya­zi fi­­zi­­ka mə­­sə­­lə­­lə­­ri­­nə tət­­bi­­qi haq­­qın­­da” möv­­zu­­sun­­da dok­­tor­­luq dis­­ser­­ta­­si­­ya­­la­­rını mü­­da­­fiə et­­miş, 1989-cu il­­­də AMEA-nın müx­­­bir üz­­­vü se­­­çil­­­­miş­­­dir.

1952-1969-cu il­­lər­­də AMEA-nın Fi­zi­ka və Ri­ya­ziy­yat İns­ti­tu­tun­da əya­ni as­pi­rant, bö­yük el­mi iş­çi, şö­bə mü­di­ri ol­muş, 1969-1992-ci il­lər­də Azər­bay­can Döv­lət Pe­da­qo­ji İns­ti­tu­tun­da pro­fes­sor, ka­fed­ra mü­di­ri və­zi­fə­sin­də iş­lə­miş­dir.

M.Ca­va­dov ilk də­fə adi di­fe­ren­si­al ope­ra­tor­la­rın məx­su­si və qo­şul­muş funk­­si­ya­la­rı­nın bir his­sə­si­nin tam­lıq mə­sə­lə­si­ni həll et­miş­dir. Uni­ver­sal cəbr sa­hə­­sin­də kə­siş­mə­yə ay­rıl­ma­yan ya­rımq­rup ço­xob­raz­lı­la­rın sin­tak­tik təs­vi­­ri­ni ver­­miş (Evans prob­le­mi), cəb­ri sis­tem­lə­rin ak­si­om­laş­dı­rıl­mış si­nif­lə­rin­də üç növ qey­ri-stan­dart alt de­kart təs­vir­lə­ri üçün ay­rı­lış­la­ra aid klas­sik Birk­hof teo­re­mi­­nin ana­lo­qu­nu al­mış, bü­tün ya­rımq­rup ço­xob­raz­lı­la­rın ter­mal və po­li­­no­mi­nal ranq­la­rı­nı tap­mış, son­lu qru­po­id­lə­rin mo­nou­nar pri­mal­laş­ma­sı haq­­qın­da Kno­­bel prob­le­mi­ni həll et­miş­dir. İs­bat­lar nə­zə­riy­yə­si­nin kö­mə­yi­lə bi­qa­­pa­lı və sim­­met­rik mo­noi­dal qa­pa­lı ka­te­qo­ri­ya­lar­da ka­no­nik mor­fizm­lə­rin bə­ra­­bər­li­yi üçün al­qo­ritm­lər ver­miş, de­kart­qa­pa­lı və bi­qa­pa­lı ka­te­qo­ri­ya­lar üçün Mak­leyn mə­na­da ko­he­rent­lik teo­rem­lə­ri­ni, to­po­lo­ji fə­za­­la­rın və ni­zam­lı çox­­luq­la­rın mor­fizm­lər cəbr­lə­ri ilə xa­rak­te­ri­zə olun­ma­sı haq­qın­da Kol­mo­qo­rov-Qel­fand tip­li teo­rem­lə­ri is­bat et­miş­dir.

Ki­çik pa­ra­­metr­­dən ası­lı cır­la­şan bi­har­­mo­­nik tən­­lik və iki­tər­tib­li el­lip­tik tən­lik­lər üçün xü­su­si ob­last­lar­da sər­həd mə­­sə­lə­lə­ri­nin həl­lə­ri­nin asimp­to­ti­ka­sı­nı təd­qiq et­­miş, öz-özü­nə qoş­ma ol­ma­yan cüt­tər­tib­li adi tö­rə­mə­li di­fe­ren­si­al ope­ra­­tor­­la­rın məx­su­si və qo­şul­muş funk­­si­ya­lar sin­fi­nin ya­rı­sı­nın tam­lı­ğı­nı is­bat et­­miş­­dir. Ope­ra­tor­lar dəs­tə­si­nin məx­­su­si və qo­şul­muş ele­ment­lə­ri­nin çox­qat tam­lı­ğı­nı, ümu­mi şə­kil­də ve­ril­miş pa­ra­­bo­lik və hi­per­bo­­lik tən­lik­lər üçün qa­­rı­şıq mə­sə­lə­nin ümu­mi­ləş­miş funk­­si­ya­lar sin­fin­də həll edi­lə bil­mə­si­ni gös­­tər­miş­dir.

M.Ca­va­dov 40-dan ar­tıq el­mi əsə­rin mü­əl­li­fi­dir. 20-dən ar­tıq fəl­sə­fə dok­­to­ru ha­zır­la­mış­dır. 1982-ci il­də “Əmək­dar elm xa­di­mi” fəx­ri adına la­yiq gö­rül­müş­dür.

AMEA-nın müx­bir üz­vü Ma­is Ca­va­dov 1992-ci il­də Ba­kı­ şəhərində və­fat etmişdir.